ساختار هندسی سوره ‏های قرآن

 

درآمدی بر تفسیر ساختاری قرآن

یکی از دلایلی که موجب گشته تا قرآن در همه اعصار پاسخگوی نیازهای روزافزون انسان‏ها باشد و جایگاه حساس خود را در جامعه بشریت حفظ کند، قابلیت تفسیرپذیری بی‏نهایت آن است. قرآن را می‏توان هر روز جور دیگر دید و پس از هر بار سیراب ‏شدن از چشمه زلال آن لذت تازه‏ای احساس کرد و با نگرش به آن از زاویه‏های نو، نکات تازه‏تر و ناب‏تری کشف کرد. قرآن کتاب محکمی است که چینش و گزینش حروف، کلمات، عبارت‏ها، آهنگ و معانی آن توسط خداوند حکیم و آگاه انجام پذیرفته و در جای‏جای آن هزاران هزار نکته ناگفته نهفته است.

یکی از ابعاد شگفت‏انگیز قرآن کریم تناسب آیات آن با یکدیگر است. هر خواننده متفکری با قرائت و دقت در آیات یک سوره - چه کوچک و چه بزرگ - به نظم و ارتباط شگفت‏انگیز آن پی می‏برد. گویی آیات هر سوره همچون جواهرات گرانبهایی دست در گردن یکدیگر انداخته و گردنبند زیبایی را به ‏وجود آورده‏اند. گردنبندی که نه‏تنها هر دانه آن از طلای ناب بوده و ظرافت و زیبایی منحصر به‏فرد خود را دارد بلکه در مجموع نیز ترکیبی به ‏وجود آورده که اگر جن و انس جمع شوند نمی‏توانند همانند آن بسازند.

تناسب آیات قرآن در هر سوره و حتی ساختار هندسی آیات در یک سوره آنچنان بدیهی است که اگر به ‏درستی تصور شود بی‏درنگ تصدیق می‏گردد. اما این مسئله نیز همچون سایر مباحث قرآنی با مخالفت‏ها و موافقت‏های بسیاری مواجه شده و جنجال‏های فراوانی را برانگیخته است. آنچنان که برخی مقتضای اعجاز قرآن را از هم‏گسیختگی آیات آن دانسته¹ و برخی وحدت و یکپارچگی منطقی و ادبی سوره‏های قرآن کریم را معجزه همه معجزه‏های دیگر² شمرده‏اند.

اما آنچه در این گفتار مورد بحث است چیزی فراتر از تناسب و ارتباط آیات یعنی ساختار هندسی سوره‏های قرآن است. گرچه "تناسب و ارتباط آیات" مقدمه ضروری "ساختار هندسی سوره‏ها" محسوب می‏گردد اما الزاماً به معنای آن نیست.

در مبحث ساختار هندسی سوره‏ها به ‏دنبال یافتن پاسخی برای این سوال مهم هستیم که آیا مجموع آیات سامان‏ یافته در یک سوره هدف خاص و معینی را دنبال می‏کند و یا هر سوره مشتمل بر آیاتی است که هر چند در بین برخی از آنها تناسب وجود دارد اما در مجموع درس‏های پراکنده‏ای را تشکیل می‏دهند که چه بسا هیچ‏گونه تناسبی بین آنها نباشد؟ اگر هر سوره دارای موضوع واحدی است نحوه ارتباط آیات مختلف‏المضامین با موضوع واحد چگونه است؟ مثلاً اگر سوره بقره یک موضوع محوری و اصلی داشته باشد مطالبی همچون تقسیم انسان‏ها به سه گروه، جریان حضرت آدم، داستان بنی‏اسراییل و احکام شرعیه مطرح شده در سوره و سایر مباحثی که هر یک در فضای خاصی تنفس می‏کنند چگونه زیر یک سقف گرد هم می‏آیند؟! آیا جمع‏ کردن همه این امور پراکنده کشف یک واقعیت است یا تکلفی بی‏سود؟!

اگر نهال "ساختار هندسی سوره‏ها" به بار بنشیند و سیمای پرفروغ آن از پس زنگار شبهات رخ نمایان سازد به ‏زودی آثار و برکات آن در همه مباحث قرآنی اعم از علوم قرآنی و کتاب‏های تفسیری، آشکار گشته و عطر دل‏انگیز آن سراسر بوستان قرآن را فرا می‏گیرد و آن‏گاه همه قرآن‏پژوهان و شیفتگان معارف بلند قرآنی را سرمست کرده و به طرب می‏آورد.

از دیرباز هر محققی که از دریچه تناسب آیات به سوره‏های قرآن نگریسته و ارتباط آنها را در مجموع سوره درک کرده است با شور و شعف زایدالوصفی از اهمیت والای این علم سخن گفته است. ابن عربی در کتاب سراج‏المریدین می‏گوید:

«ارتباط آیات قرآن با یکدیگر به حدی است که همچون یک کلمه، معانی آن منسجم و مبانی آن منتظم و علم بسیار ارزنده‏ای است که خداوند به روی ما راهی بدان گشود، چون برای آن اهلی نیافتیم ناگزیر، بر آن مهر زده و بین خود و خدا داده و به وی برگرداندیم».³

از متأخرین نیز استاد بزرگوار علامه طباطبایی بر این نکته اصرار دارد که هر سوره صرفاً مجموعه‏ای از آیات پراکنده و بدون جامعیت واحدی نیست بلکه یک وحدت فراگیر بر هر سوره حاکم است که پیوستگی آیات را می‏رساند.⁴

علامه طباطبایی در مقدمه هر سوره فشرده‏ای از مطالب گسترده آن را بیان داشته و اهداف و غرض اصلی سوره را برشمرده است و بسیاری از برداشت‏های تفسیری خود را بر پایه غرض اصلی سوره بنا کرده است.

در آغاز قرن اخیر نیز شیخ محمد عبده صاحب تفسیر "المنار" همین نظریه را دنبال و مسئله "الوحدة‏الموضوعیة للسور" را مطرح کرده و اصرار دارد که فهم هدف هر سوره کمک شایانی است به مفسر تا به طور دقیق به مقاصد سوره پی برد و به معانی آیه‏آیه‏های هر سوره نزدیک شود. شاگرد وی سید رشیدرضا در تفسیر المنار، این نظر استاد را به خوبی توضیح داده است5. دکتر عبدالله محمود شحاته که کتاب "اهداف و مقاصد سوره‏های قرآن کریم" را به ‏منظور تبیین هدف هر سوره تألیف کرده است با پافشاری بر اهمیت این روش در تفسیر قرآن بر ضرورت و ارزش آن تأکید می‏کند. خلاصه آن ‏که گرچه قدما به اهمیت و ارزش تناسب و ارتباط آیات پی برده بودند اما قرآن‏پژوهان متأخر ضمن تأکید بر روابط آیات آن را از منظر جدیدی نگریسته و اعلام نمودند که هر سوره دارای محور و غرض واحدی است که در انجام و به‏ هم ‏پیوستگی آیات نقش بسزایی دارد و اولین وظیفه هر مفسر پیش از ورود به تفسیر آیات به دست آوردن و کشف روح حاکم بر سوره‏هاست تا در پرتو قرآن بتواند به مقاصد و جزئیات سوره دست یابد.

معنای "ساختار هندسی سوره‏های قرآن"

نظریه "ساختار هندسی سوره‏های قرآن" از مباحثی است که در سال‏های اخیر مورد توجه خاص قرآن‏پژوهان و علاقه‏مندان به معارف اسلامی قرار گرفته است. اما از آنجا که حدود و ثغور آن به‏ درستی تبیین نگشته، مخالفت‏های بسیاری را علیه خود برانگیخته است. از سوی دیگر موافقان و طرفداران ساختار هندسی سوره‏ها نیز هریک یکی از ابعاد تئوری را در نظر گرفته و به نفی و اثبات جوانب مختلف آن پرداخته‏اند؛ بنابراین تبیین معنای دقیق ساختار هندسی سوره‏ها به‏ عنوان یکی از مقدمات تصوری علم باید مورد توجه و عنایت خاص قرار گیرد.

قرآن‏پژوهان و مفسران متأخر به این نکته پی برده‏اند که هر سوره دارای یک جامعیت واحد است که در انسجام و به‏ هم‏ پیوستگی آیات نقش دارد. برخی از آنان از این حد جامع به‏عنوان "جان و روح سوره" یاد کرده‏اند و معتقدند هر سوره‏ای در قرآن کریم دارای جان و روحی است که در کالبد آیات آن سوره جریان دارد و این روح بر مبانی، احکام، توجیهات و اسلوب آن سوره سلطه و اشراف دارد.⁶

«ساختار هندسی سوره‏های قرآن کریم به این معناست که باید پیام سوره‏ها را اساس فهم آیات آن سوره تلقی کرد؛ و لذا لازم است موضوع سوره به‏عنوان محور و مدار فهم آیاتی مدنظر باشد که آن آیات در حول همان موضوع نازل شده است».

دکتر عبدالله محمود شحاته ساختار هندسی سوره‏های قرآن را چنین تبیین و تفسیر می‏کند: «ساختار هندسی سوره‏های قرآن کریم به این معناست که باید پیام سوره‏ها را اساس فهم آیات آن سوره تلقی کرد؛ و لذا لازم است موضوع سوره به ‏عنوان محور و مدار فهم آیاتی مدنظر باشد که آن آیات در حول همان موضوع نازل شده است».⁷

بنابراین می‏توان نتیجه گرفت که از نظر دکتر شحاته ساختار هندسی سوره یعنی کشف وحدت جامع و حاکم بر هر سوره که مفسر در پرتو آن می‏تواند به مقاصد و محتوای سوره دست یابد.

سید قطب برای ترسیم وحدت جامع و روح کلی هر سوره از تعبیر دقیق‏تری استفاده کرده است، او می‏گوید: «از جمله هماهنگی‏های هنری در قرآن، تسلسل معنوی موجود بین اغراض و سیاق آیات و تناسب آنها در امر انتقال از غرض به غرض دیگر است.»⁸

خلاصه آن ‏که هر سوره دارای یک هدف اصلی است و محتوای سوره با محورها و مقاصد فرعی قابل تفکیک است و هر دسته از آیات به لحاظ تناسب درونی و ارتباط نزدیکی که با یکدیگر دارند ذیل یک محور فرعی قرار می‏گیرند. این محورها در یک نکته اصلی و اساسی که هدف و غرض اصلی سوره را تشکیل می‏دهد مشترک‏اند. بنابراین لازمه طبیعی اعتقاد به ساختار هندسی سوره‏ها این است که به ارتباط ارگانیک و منطقی آیات با یکدیگر معتقد باشیم به‏گونه‏ای که بتوان در یک نمودار درختی همه آیات را از طریق محورها و عناوین فرعی به یک عنوان و موضوع اصلی متصل نمود.

قرآن ‏پژوهان و مفسرانی که به این روش در تفسیر قرآن و فهم مقاصد آن گرایش دارند در کتب خود سعی کرده‏اند بخشی از قرآن یا همه آن را از این طریق به نمودار بکشند. آنان برای هر سوره مقدمه، مقاصد و خاتمه در نظر گرفته و سعی نموده‏اند محتوای هر سوره و آیات به ظاهر پراکنده را در این چهارچوب قرار بدهند.

از این جمله می‏توان به تلاش‏های سید قطب در تفسیر فی ظلال‏القرآن و سعید حوّی در "اساس‏المیزان"، دکتر سید محمدباقر حجتی و دکتر بی‏آزار شیرازی در تفسیر کاشف، محمد رشیدرضا در "المنار" و دکتر عبدالله محمود شحاته در کتاب "اهداف و مقاصد سوره‏ها" اشاره کرد. محمد محمدالمدنی نیز در کتاب "المجتمع‏الاسلامی کما تنظمه سورة‏النسا" نمودار محتوایی سوره نسا را ترسیم کرده است. استاد محمدهادی معرفت همین روش را درباره سوره حمد و بقره در کتاب گرانقدر "التمهید" به کار برده است. ما نیز به‏عنوان نمونه نمودار محتوایی سوره ملک را تنظیم نموده‏ایم تا منظور از "ساختار هندسی سوره" مشخص‏تر شود.

موضوع و غرض اصلی سوره: ربوبیت تامه الهی شماره آیات

فصل اول: مفهوم ربوبیت و دلایل آن

1 - مفهوم ربوبیت 1

2 - دلایل ربوبیت

1/2 - دلیل اول: مالکیت مطلق الهی 1

2/2 - دلیل دوم: تصرف و تسلط نامحدود الهی 1

3/2 - دلیل سوم: خالقیت کامل و بی‏نقص خداوند 2-5

4/2 - دلیل چهارم: علم نامحدود الهی 13-14

فصل دوم: تأثیر اعتقاد به ربوبیت الهی در سرنوشت اخروی انسان‏ها:

1 - منکران ربوبیت الهی 6-11

1/1 - عذاب اخروی منکران

2/1 - علت عذاب

2 - معتقدان به ربوبیت الهی 12

1/2 - معرفی معتقدان

2/2 - پاداش معتقدان

فصل سوم: نشانه‏های روبیت الهی

1 - آرامش زمین و آسایش انسان در آن 15-18

2 - پرواز پرندگان در آسمان 19

3 - ناتوانی معبودهای خیالی 20-22

1/3 - در یاری‏ رساندن به انسان

2/3 - در رزق ‏رساندن به انسان

3/3 - واقعیت درونی انسان‏هایی که به معبودهای خیالی دل می‏بندند

4 - خلقت انسان و مجهز کردن او به حواس و عقل 23

5 - بازگشت انسان به ‏سوی خدا و برپا شدن قیامت 24-29

1/5 - انسان در زمین دائمی نیست

2/5 - برپا شدن قیامت حتمی است

3/5 - خسران و پشیمانی منکران قیامت

4/5 - عذاب کافران حتمی است

5/5 - مومنین به رحمت خداوند امید دارند

6 - نعمت آب بر روی زمین 30

کلیه قرآن ‏پژوهان و مفسرانی که ساختار هندسی سوره‏ها معتقدند بر این نکته پای می‏فشارند که چنین وحدتی نه‏تنها در سوره‏های کوچک یا متوسط قرآن بلکه در سوره‏های بزرگ و حتی سوره بقره نیز حاکم است. سید قطب صریحاً اعلام می‏کند که این شیوه همگانی تمامی سوره‏های قرآن است و سوره‏های بلندی همچون سوره بقره از این قاعده مستثنی نخواهد بود. 9

در انتها باید افزود که منظور از ساختار هندسی سوره‏ها این نیست که هر موضوع فقط در یک سوره مطرح شده است و سوره‏های دیگر درباره آن هیچ سخنی به میان نمی‏آورند. چنان‏که در کتب بشری نیز چنین می‏بینیم که هر فصل مشتمل بر مباحثی است که سایر فصول از آن خالی است. خلاصه آن‏که نمی‏توانیم سوره‏های قرآن را به مثابه فصول مختلف قرآن به حساب آوریم. به عبارت دیگر، ساختار هندسی سوره‏ها تنها بر این نکته تأکید دارد که آیات به ظاهر پراکنده هر سوره همگی یک هدف مشخص و واحد را دنبال می‏کنند و در پرتو این غرض واحد از نظمی معجزه‏آسا و ارتباط ارگانیک و منطقی برخودار می‏شوند. اما اگر سوره ملک درباره ربوبیت الهی سخن می‏گوید و این موضوع محور اصلی آن را تشکیل می‏دهد هرگز به این معنا نیست که بحث ربوبیت الهی در هیچ سوره دیگری مطرح نشده و همه آیات آن در این سوره جمع شده است. کسی که کمترین آشنایی با قرآن کریم و اسلوب آن داشته باشد می‏داند که داستان حضرت موسی یا جریان حضرت آدم(ع) بارها در قرآن کریم تکرار شده است منتها در هر سوره به تناسب موضوع و محور اصلی سوره از یک بعد بدان پرداخته شده است.

شکوری_گروه دین و اندیشه تبیان

---

1 -حجازی، محمدمحمد، الوحدة‏الموضوعیة فی‏القرآن الکریم، ص 14، به نقل از فرید وجدی.

2 - درّاز، محمد عبدالله، المدخل الی‏القرآن الکریم، ص 121.

3 - سیوطی، جلال‏الدین، الاتقان فی علوم القرآن، ج 2، ص 342.

4 - طباطبایی، محمدحسین، المیزان فی تفسیرالقرآن، ج 1، ص 14.

5 - معرفت، محمدهادی، علوم قرآنی، ص 407.

6 - مدنی، محمد، المجتمع‏الاسلامی کما تنظمه سورة‏النسا، ص 5.

7 - محمود شحاته، عبدالله، اهداف و مقاصد سوره‏های قرآن کریم، ص 27.

8 - سید قطب، آفرینش هنری در قرآن، ترجمه محمدمهدی فولادوند، ص 95.

9 - سید قطب، فی ظلال‏القرآن، ج 1، ص 53.